Si e xhiruam filmin "Skenderbeu" për 28 Nëntorin

Nga blloku i shënimeve të gazetarit





Isha vonuar. Njerezit qe po me prisnin tek kioska e Tos Kusit, kishin rrekellyer e konsumuar disa pije freskuse te stines. Sokoli, rregjizori i ETV - se, bente punen e pritesit. Me sa duket, i kishte mbajtur me humor dhe histori, qe te bejne per te qeshur nga ajo periudhe e dy viteve me pare, ku qyteti yne, ishte vertete si ne nje "shtetrrethim". Kete e vura re sapo shkela ne "paradhomen e lokalit", pertej xhamit, ku grupi kishte zene vend ne nje kend me gjysem hije, ne krahun e djathte.
- Paska nxituar dhe qenka lodh keq – tha Jusuf Alibali, te cilin e njoha nga portreti, pasi e kisha pare ne nje emision te telvizionit tone kombetar, kur fliste per krimet e diktatures. Vuri buzen ne gaz, e papritur u ngrit ne kembe si nje xhentelmen i vertete. Ne fytyre dukej se i buronte nje miresi e sinqeritet, edhe pse ajo ishte krejtesisht e rrudhur por edhe trupi i krusur nga pesha e viteve. Dukej se ishte hokatar dhe gazmor, ashtu si gjithe shkodranet, sa here qe jane ne mes miqsh e shokesh, apo rreth nje tavoline si ajo e jona. Vinte i dobet e i zbardhur. Here – here, dukej se kishte edhe disa tone te verdha ne fytyre
Adivija qendronte e heshtur. E veshur ne te zeza e me nje trup pak me te mbushur, rrezatonte aty qetesi duke buzeqeshur lehte nga batutat plot humor te te shoqit, Jusufit, i cili kishte marre persiper per te sheshuar gjitheçkah, pas asaj pritje paksa te gjate.
Kishim edhe dy ore ne dispozicion per tu futur ne studion e televizionit lokal. Do te behej nje reklame per dorezimin e armeve te shperndara ne qytetin e Gramshit, i cili ishte perfshire ne nje projekt te OKB se. Mamica – Adivije, pas disa sekuencave te filmit, do te fliste per armet dhe rrezikun e tyre. Skenari ishte pergatitur nga vete nje nenkomision qe merrej me propogandimin. Kreu i ketij grupi ishte prezent edhe aty ne tavoline , qe kishte bere te mundur edhe sjelljen e çiftit Alibali ne dyert e studjos se televizionit lokal te Elbasanit. Kjo edhe nga shikueshmeria e larte qe kishte ky televizion ne zonen e Gramshit. Ne ate kohe, nje ekip funksiononte vetem per kete treve, dhe ndiqte qe te gjithe problemet e çarmatimit qe ishin çeshtje te dites, jo vetem per zonen, pasi kjo ishte edhe nje nga prioritetet e qeverise se asaj kohe.
Vendosem qe te qendronim akoma ne ate lokal, deri sa regjizori Sokol Barçe te pergatiste qe te gjitha materialet , si dhe studion per xhirim. Jusufi po tregonte kujtimet e tij kur ishte student ne Moske, te cilat ishin interesante kur i degjoje nga nje gojetar si ai, plot kripe. Pastaj rrefimi rrodhi tek vitet e njohjes me Adivine – Balerine. Padurimin tim per te mesuar drejtperdrejt historine e xhirimeve te  "Skenderbeut" , filmi qe ne femijerine e hershme me beri qe ta dashuroj marrezisht historine, e njekohesisht filmi qe nisi udhen e nje institucioni krejt te ri per produksione, si kinostudiua shqiptare, Jusufi e kaloi me shaka, duke aluduar me xhirimin qe na priste ne studion e televizionit.
- - Ndodhi qe si punonjes i atehershem i Ministrise se Kulures , te ngarkohem posaçerisht me filmin. Ishte ngjarje e madhe realizimi i tij, per ne ne ato vite – filloi te tregoj kete here shtruar, Alibali. Me Jurkeviçin, rregjizorin gjeneral, kishim levizur ne te gjitha ambjentet artistike te asaj kohe dhe kishim pare njerez, aktore, amatore te ndryshem qe duhej per figurante, por edhe vizituam vende ku ishte menduar fushexhirimi. Ishim kthyer nga Berati, dhe mua me duhej qe te takoja vajzen time te zemres, kete qe keni ju perpara. Doemos qe nxitohesha. Dija orarin kur ajo perfundonte provat ne nje salle ne qender te Tiranes. Me kishte marre malli. Disa dite pa u pare, por edhe dashuria ne kete mes… e bente punen e vet. Ishim pothuajse te fejuar. Nje histori e bukur kjo, se si e bera qe te dorezohej, Hoxhe Sharofin, babain e Adivijes
- Me siguri qe ne kete mes, ka qene hiri dhe bukuria jote rinore e atyre viteve – ngacmoi , Ramazani, njeriu i komisionit te çarmatimit, qe e ndiqte rrefimin gjithe vemendje, i mbeshtetur ne karrike.
- Eh !, per kete pyet me mire Adivijen, sepse ajo me thote vazhdimisht, Jusuf, te kam parasysh si ne diten e pare te takimit. Keshtu me tha edhe kur dola nga burgu, pasi kisha bere disa vite atje, dhe u takuam ne internim. Po keshtu me thote edhe tani. Madje edhe sot ne mengjez kur morrem rrugen per ketu.
Ne qeshem dhe terhoqem vemendjen e pronarit Kusi, i cili ma beri me shenje pas xhamit ne nje salle me te vogel, qe e kisha perballe, per te me thene , ne se kerkonim ndonje gje.
Eshte e vertete.- pohoi gruaja me te zeza. – Une ashtu e ruaj ne kujtese Isufin edhe sot. Imagjinoni per nje çast qe une vija nga nje familje teper fanatike, me origjine nga Dibra e Madhe, por babai nuk ma theu zemren. Me la te lire qe te beja zgjidhjen time. Natyrisht …me pak debate. Por ai kishte besim tek mua, pasi me la qe te shkoj e te aktivizohem ne grupin e valleve te asaj kohe . Ishte veshtire ne ate moment, pasi edhe une kam qene fare e re kur me ra ne koke Isufi. Ky vinte nga rradhet partizane aso kohe dhe ishte djale shume inteligjent perveçse i pashem.
Ne qeshem perseri. Biseda po merrte shume humor gjate rruges se saj, per te rrefyer ate histori qe e prisnim ne ate ambjent intim te njohurish. Adivija heshti per nje çast. U kaloi doren flokeve te zeza e te fryra paksa mbrapa, e pastaj vuri buzen ne gaz. Duke na treguar se si i kishte bere shume pershtypje rregjizorit rus e fejuara e zevendes ministrit, portreti, por edhe dinamizmi i levizjeve te saj, dhe ftesa e menjehereshme per te bere nje kinoprove te vogel, Adivija flet se si hyri ne petkun e Mamices, motres se Skenderbeut, e cila do te kishte ne film nje linje te veçante, perveç se asaj te luftetares per te mbrojtur vendin , edhe ate idilike, mes saj edhe Palit.
- Nuk do te haroj asnjehere dashurine dhe rrespektin qe me rrezervoi i gjithe grupi, qe nga aktoret e medhenj rus, e deri tek Naim Frasheri e aktoret e tjere shqiptare, qe kishin filluar rrugen e artit skenik. Une vete nuk kisha luajtur asnjehere ne skene edhe pse kisha dale si valltare. Per emocione nuk flitej fare, por kur ishe perballe figurave qe vinin nga nje kinematografi me emer ne ate kohe, jo vetem per vendet e lindjes, siç ishim ne atehere, patjeter qe dridhesha. Moter me therrisnin qe te gjithe. Xhirimet ne Shqiperi i mbaruam shpejt. Skenat e fundit kane qene ato ne bregdetin e Durresit. Ne nje moment, nje ushte e gjate prej druri me kalon poshte syut. Desh me beri hatane, lere fare. Shyqyr thuaj, qe me gervishi mollezen. Plaga u be keq. Ishte nje aktor rus i cili u trondit shume. Ç’faj kishte ai ? Une leviza para kohes qe me ishte caktuar. Edhe grupi i rregjizoreve dhe realizuesve, u bene pike e helm. Incidenti , po se po, qe nuk duhej te ndodhte per ata, por , vazhdimit si i behej halli ?. Pas pak ditesh na priste Sevastopuli, si dhe skenat e luftes se ushtrise me turqit, qe do te realizoheshin ne ato sheshe me shkembij. Tamam natyre e eger shqiptare. Madje, atje ishte edhe skena ime finale, ku do te vritesha. Halli i madh. At’here, Isufi i tha Jurkeviçit, se do te me sillte vete ne sheshxhirim.
Adivije Sharofi rrefen ngadale, dhe here pas here duket sikur i mbyll syte e zinj, e kerkon qe ta rrisjelle dhe ta ruaj si ne nje celuloid te vertete gjithe imazhin e atyre diteve qe kane peshen e nje gjysem shekulli te mbetur pas.
-Vertete qe ata u nisen me nje vapor rus qe kishte ardhur posaçerisht per filmin, e moren detin. Edhe une ashtu udhetova, me nje anije mallrash qe ishte shkarkuar ne port. Ne krah kisha Isufin e dy a tre shoke te tjere te ekipit qe kishin qendruar ne Shqiperi. Tete dite rruge. Me zuri dhe me shkundi deti. E pa mesuar, mo-o-o. Isha e sheruar plotesisht. Realizuesit kishin bere gjithe skenat ku nuk isha une, si ajo e Kuvendit te Lezhes, skena e Carit te Serbise, Takimi i abasadoreve , por edhe ajo e Papes. Lufta e Venedikut dhe amaneti i Leke Zaharise, fundi i Hamza Kastriotit… Vertete qe ishin gjetur ambjente qe na mungonin ne ate kohe. Kishin bere edhe dy lufta si dhe skena e fundit te filmit. Ato qe ishin me mua, u lane per ne fund. Me priten me nje perzemersi te pashoqe, sidomos ruset te cilat me ftonin te vizitoja qytetet dhe vendet historike ,midis pushimesh te skenave tona. Erdhi rradha ku do te luaja edhe une, skena e fundit e imja, pasi kisha xhiruar e vdekur ne duart e Palit – Naim. Duhej qe te vritesha. Kete here gjithe grupi ishte ne merak, sepse nuk donin qe te perseritej edhe nje here historia ne bregun e detit shqiptar, me ushten e "luftetarit turk" . Me keshilloi per te fundit here Sergej Jurkeviçi, shefi i madh, siç i thonim ne. Nje burre i zgjuar dhe i heshtur, pasionat, dhe teper korrekt ne mardheniet me vartesit. Me trajtonte si bijen e tij. Mendonte se kete here edhe une do te kisha frike dhe se mund qe te rrezikohesha vertete. Akaki Horava, Skenderbeu – vella, nje aktor i shkelqyer dhe njeri jashtzakonisht i mire, gjeorgjian, te cilin e kisha pare ne disa filma perpara se te njiheshim ne kinemate e Tiranes, me tha se , jeta jote eshte mbi te gjitha, pastaj filmi. Ki besim tek vetja dhe zbato me perpikmeri ato qe te thone rregjizoret. Do te kesh dublante per te gjithe momentet e veshtira. Kurajo.
- Interesante – tha Ramazani- Ti ke kaleruar dhe pastaj ke marre edhe shtizen ne kraharor, pastaj je rrezuar nga kali si e vdekur.
- Natyrisht, ne kete mes perdoren dhe truket. Ishin skena te rrezikshme per nje bure dhe jo me per Adivine – hyri ne bisede Jusuf Alibali qe gjate gjithe kohes bente indiferentin. Ai kishte qene vete dhe i kishte ndjekur nga afer skenat e Adivijes, por edhe gjithe filmin per te cilin thoshte si kishte marre nje udhezim te veçante nga udheheqia e asaj kohe, pasi vleresohej si nje ngjarje e pazakonte dhe me perpasa te medha per vete kulturen tone kombetare.
- Kam kaleruar, ashtu siç tha edhe Isufi. Isha ushtruar ne kete lloj sporti. E beja me kenaqsi si goc dibre – qesh Adivija – Mamice. – Sheshi ishte gjetur dhe matur mire. Bera disa prova deri sa te vija tek skena e ushtrise. Ja dola. Skenderbeu kthente koken disa here nga une. Kishte merak, ashtu siç me kishte thene disa ore perpasa se te fillonin xhirimet. Me erdhi mire ne nje moment dhe vazhdova qe te beja luftetaren e trimereshen njekohesisht. Pastaj u xhirua ushta, shtiza qe fluturoi drejt e tek kraharori im. Ma vendosen te montuar ne nje jelek lekure qe kisha nen parzmore. Kaq. Ramazan, ajo qe u rrezua nuk isha une, por nje kaskador rus, qe e beri disa here i veshur me rrobat si te mijat, te pikturuar e te ideuar , tamam. Keshtu u vrava dhe vdisa ne ate beteje…
Ndersa u duk se Adivija i kishte dhene fund rrefimit te saj per Skenderbeun e xhirimet e tij, Sokoli u shfaq ne dere.
Kam kohe qe rri ketu – tha ai – por nuk doja qe tu prishja historine. E dija qe flisnit per filmin. Une e kam konsumuar nje here me profesorin dhe aktoren e nderuar para nje jave, ne shtepine e tyre, por kete here ka qene per gazetarin qe rri i heshtur aty prane. E piva nje kafe ketu me pronarin, dhe tani jemi gati. Mund qe te fillojme qe nga ky çast…
U ngritem qe te gjithe e me rrefimin e Mamices hyra ne studion e televizionit. Ate kohe beja kryeredaktorin e lajmeve. Natyrisht qe drejtori im i "Koha Jone", Nikolla Lesi, nuk e dinte. Na kishte ndaluar qe te bashkpunonim ne media te tjera. Kishte parashikuar edhe masa. Por une kisha pasionin…
Intervista e Adivije Sharofit, Mamices, motres se Skenderbeut, u botua dy dite me vone tek gazeta,  " Koha jone" .

Naganti i Isës

Sipas një poezie të poetit Agim Shehu



Kishin bërë rrugë të gjatë deri tek inglizi.
Ishin dy burra Shqipërie. Njëri ish luftëtar e tjetri ishte diplomat . I gjatë vinte luftëtari, si një copë shkëmb Arbërie, me një brez të kuq në bel, tirqe të bardha borë. Kishte sy që shkëlqenin si të shqiponjës. Në kokë mbante një qeleshe, që i jepte më shumë hije. I heshtur. Lis. Diplomati, më i shkurtër, me flokë të zbardhur, e mjekër po aq të bardhë, plot zjarr-Ballkani. Një pallto të gjatë e të zezë, e cila e tregonte fjalëpakë, të urtë e të mençur. Një intelektual i vërtetë i asaj kohe, i cili vinte nga një vilajet Turqie, për të ndryshuar fatet e vendit të tij.
        Vinin tek lordi i Anglisë. I priste në pallat.
        Eh!.. Kishte halle e mjera Shqipëri…
        Duhet që të dorëzonin armët. Kështu u thanë tek dera .
        U ngrys luftëtari, pa e ditur se ç’mund të bënte pas kësaj kërkese të papritur për të. Në çast, sytë i shkrepën çikë.
       “Lëre”, diplomati i tha me qerpikë.
       Dhe ua la nagantin tek dera Isa Boletini. Poshtë, nën brez, të voglës sytë i shkreptinin. Dukej se morri zjarr. Si një strall mali që përflak, sapo i del shkëndija e parë. E ndjente që kishte vënë faqen tek trupi dhe veshin tek gjaku.
         Isës në çast i u bë sikur i tha “ je edhe për mua”.
         Burri u drodh. Ndjeu që t’i kalonin në trup mornica. Pastaj, të heshtur shkelën në sallonin e kuq. Vanë tek dera e lordit, duke lënë nga pas kumbimin e hapave në atë sallë të mermertë, si një shesh mejdani, ku bëhej politika. Herë-herë qerpikët e dy burrave, si gërshërë përplaseshin, thua; dritë të huaj sytë nuk u qasnin.
          Një shërbëtor ua hapi kanatet e derës. U përkul para të porsaardhurve e pastaj me dorën e djathtë i ftoi që të futeshin brenda. Atje ku priste ftuesi. Shkelën pragun. Përpara ishte ai, një burrë që nuk e kalonte mesataren e me një fytyrë që zgjatej poshtë dhe dy vetulla të zeza e të trasha.  Nuk ishte i mbushur në trup, por ajo që mbetej nga vështrimi i parë, ishin basetat e mëdha e të gjata, që shkonin deri tek mjekra. Dritat e një shandani, që qëndronte në cepin e djathtë të skrivanisë, e tregonin burrë shteti, ashtu siç ish.
          Tha Lordi i Madh me humor të huaj, që Isës iu duk, “gaz i hidhur”;
          - Ja, edhe të çarmatosur, zotërinj shqiptarë.
         Si një kallkan i ngrirë, ngriu fjalë e parë. Ismail Qemali, mosbesues, vuri lehtas buzën në gaz. Isa nuk lëvizi nga vendi. Nga fytyrë e anglezit, syri i mbet tek brezi. Aty ishin edhe të lordit. Një çast më parë kishte qenë naganti, që tashmë ishte lënë tek porta…Por atje, tani ishte e vogla. E fshehur. Ndjeu se zu të hasharitej. Mblidhte xixa zjarri, sikur priste luftëtarin.
          Sytë e diplomatit të inglizit në atë moment, zjarr të hidhur shkrepën. Isa Boletini, brom nga brezi tjetrën. Tjetri u drodh si gjarpër pranë.
          - Madhëri ! Shqiptarin kurrë  s‘e gjen pa armë.- tha qetësisht luftëtari i maleve.
          Për lordin, zbardhëlloi sermaja, shkreptiu fildishi. Për dy burrat e Shqipërisë; ndritën malet tona andej larg tek ishin. Dhe në çast u duk, se qelqe e shandanë në at’ sallë, dhanë dritë të ligë. Ismail Qemali qeshi këtë herë nën qerpikë. Naganti i posanxjerrë nga brezi, ishte tani mbi tavolinë. Rrinte ashtu siç i duhej. Dora nga i zoti dhe tyta…Eh!,..brenda nxinin halle. Kërkonte që të thoshte; Shqipëri e vogël, në tryezë të madhe.
         - Bisedojmë – tha lordi urtësisht, dhe u bëri me shenjë dy burrave që kishin ardhur larg, nga një cep i Ballkanit.
          Naganti i Isës ishte aty, mbi tavolinë, si simboli i lirisë.
          E si mund që të ishte tjetër ai?

 
Francë-Paris, Maj 2003

Zemra e trimit

Sipas një motivi të njohur në jug




      Maleve, përtej mbi Janinë, një trim ishte bërë zot. Nuk la ushtar turku e tabor që të shkelte ndër ato anë. Asnjë taksë e asnjë nizamë për pushtuesin. Kishte hyrë në vitin e tretë dhe komandantët turq, nuk po i a gjenin anën. Me një grusht shokësh, kaçaku ngrinte prita e godiste si rrufe. Por, edhe karvanët që kalonin ndër ato anë. Banorët, që jetonin në ato lartësi, ndjeheshin të lirë. I gëzoheshin punës se tyre, mbillnin e korrnin, dhe rrisnin fëmijët në hallin e vet, pa i rënë në qafë, askujt
          Atje poshtë buzë liqenit, Valiu i Janinës, ishte bërë pikë e vrer. Bënte mbledhje në zyrën e tij me ushtarakët e lartë të ushtrisë turke, që ishin vendosur në atë trevë e merrte premtime, se kjo punë, ishte çështje orësh. Po ku do t’ia dinte Trimi? Ata ngjitu lart dhe ai, së bashku me shokë, me jataganë e shigjetë, i korr...
          Valiut, durimi i u sos. Mblodhi sërish të parët e ushtrisë. Ishte bërë dyllë i verdhë në fytyrë dhe nuk e mbante vendi. Shtrëngoi dhëmbët e ngriti lart vetullat e zeza dhe të trasha, si shuka leshi. Shau mbarë e prapë. Gjithë vrerin seç e derdh mbi tabor.
          - E dua këtu, pa u thyer hëna ! Ja të ma bini të lidhur - tha - ja me këtë pallë, do t'ju vë të gjithëve në satër ! Me premtimet tuaja jam deri në grykë. Tunduni dhe nisuni, që në këtë çast ! Krihni malet pëllëmbë e pëllëmbë !
          Vetë liqeni u drodh dhe valët heshtën nga ulërimë e tij..
          Hëna u thye. U bë dhe u thye përsëri...Kaloi një vit dhe erdh tjetri, por trimi qëndronte si zot në ato male. Taborët me ushtarë, nuk lanë shkrepa, brinja dhe gërxhe. Nuk lanë shkëmb, gurë dhe guvë, por trimin nuk e zunë. Ai, si një sorkadh mali, shfaqej mbi ta, godiste me kordhë, si vetëtimë dhe u ngrinte sërish pusi. Humbjet ishin të mëdha. Ndoshta, më shumë se në fillim.
           Valiu dërgoi kartë në Stamboll.
          -  Dua të tjerë ushtarë. Po na i grin një fajkua.
          Sulltani derdh flori. Nis taborë të tjerë.
          Përsëri malet u mbushën me mizëri. Trimi si trim, ashtu, si më parë. Pa i u trembur syri, sulmonte e korrte. Përsëri ushtarët pakësoheshin. I gjeje pa jetë, në shtigje, brinja, nëpër shkurre, a pas ndonjë  prite.
          I dërgon e shoqja fjalë.
          - Si do të rriten djemtë, a ditëzi?
          Trimi ia kthen            
          - Me barishte mali, me lëpjetë, siç jemi rritur edhe vetë. Do të kenë më shumë nder, nuk do të kenë as të huaj në derë.
          Atëherë, Valiu vendos, që të luaj edhe gurin e fundit. I nis një lajm atje në mal
          - Në se do të më dorëzohesh, do të të bëj komandant , me grada dhe tuje. Do të të jap plaçkë dhe pasuri, sa të lodhesh. Në këtë botë, që ka shumë halle, mos të të dhëmbë koka ndonjëherë. Hë, si thua, a vjen tek unë, këtu në Janinë?
          Por trimi, në vend të përgjigjes, i dërgoi një jatagan. Kjo e tërboi përsëri Valiun. Shfryu dhe mallkoi, duke u drejtuar andej nga malet, atje, ku rrinte trimi. 
Iu duk sikur dëgjoi zërin e tij:
          - Nuk kam dalë për ofiqe, maleve kaçak.
Qëndroi për një çast dhe vuri veshin. Ishte era...Tundi kokën, e shfryu përsëri. Ketë herë, u duk se gjethet ranë nga pemët, e mali zu thinjë. Atëherë, Valiu mbyllet brenda në dhomë dhe bën një kartë tjetër për në Stamboll.
          Sulltani, së bashku me nizamët, nis edhe një ferman
          "Një nga dy kokat tuaja, e dua në sini" !
          Ky ishte urdhri, që mbërriti nga Porta e Lartë .
          Ishin pesëmijë. Në krye të tyre, edhe vetë Valiu, që e braktisi zyrën e tij, atje buzë liqenit.
...Më në fund e zunë. E sollën përpara Valiut në shesh. Ky u habit kur e pa. " Qenka një pëllëmbë njeri. "  tha me vete, " dhe më griu gjithë ushtrinë "  
Fryu bulçitë e u drodh gjithë inat e mllef.
          - Të kam vënë nën vete, tani, bjer këtu në gjunjë, kaçak !
          Po më gjunjë trimi nuk i ra .
          Valiu ngriti vetullat përsëri. Shfryu me egërsi.
          - Ja ta ula hundën, ja në hell të shkova, si dashin e kopesë, harramsëz!
          - Më shko! - i tha trimi qetësisht, pa i u dridhur qerpiku. Bëri një hap përpara dhe e pa drejt në sy.
          Tjetri zgjati dorën dhe gishtërinjtë i mblodhi grusht, sikur ta kishte vënë aty, njeriun që i shoi ushtrinë.
          - Do të ta shqyej atë kraharor dhe do të ta marr zëmrën.. Ja, me këto duar !
          - Vërtetë, do të bësh festë sot. Merre, se të duhet, ta ndash për meze.
           Dhe turqit kështu bënë. E kërkuan brenda kraharorit, përpara se t’ia merrnin kokën për në Stamboll, po më kot. E kërkuan, në çdo cep të trupit, por edhe atje, nuk e gjetën dot.
          Zemra e Trimit, zog ishte bërë. Kishte marrë fluturimin ndër male.
          Thonë; fluturon, e fluturon...Fluturon dhe sot...

Elbasan, Nëntor 2000

…Ishte 22 maji i vitit 1825

Laskarina Bubulina
11 maj 1771-22 maj 1825


Në fillim u dëgjua një zë i mbytur që erdhi nga jashtë dhe Laskarina Bubulina, nuk e kuptoi se po e kërkonin atë çast. Rregulloi edhe një herë mbulesën e krevatit, ku do të flinte atë natë i biri me nusen, vajzën e fqinjit, e sapo marrë, të cilët do të ktheheshin nga Hidra, ishulli pranë ku jetonin disa kushërinj të saj, në atë mbrëmje e doli pastaj në korridor, për të zbritur në shkallët që të çonin në katin e parë. Nuk dëgjoi gjë. Mendoi se i kishin bërë veshët. Mund që të ishte edhe ndonjë iluzion.
Kishte merakun e Gjergjit, që i thërriste Skënderbe . Ishte i vetmi që i kishte mbetur në këtë jetë, pas vrasjes së burrit të saj , Dhimitrit dhe Janit, djalit të madh. Bashkë ishte edhe në luftë. E mbante në anijen e saj “Agamemnon”. Trim edhe ai, si gjyshi i tij, babai e vëllai. Po Bubulina e shihte tani si dritë e syrit. Tri ditë më parë, së bashku me vajzën që donte prej dy vjetësh, kishin ikur që të dy. Babai i saj, Kosta, nuk donte që t’ia jepte për nuse. Ia kishte premtuar një të pasuri në Athinë. Nuk kishte arritur asnjë që t’ia mbushte mendjen, që ti hapte udhë dashurisë së pastër të dy rinjve, as vetë Kapedania Laskarinë, që ishte bërë aq e famshme në të gjithë Greqinë e më gjerë, në luftën e saj në dete kundër turkut pushtues. Inatçi dhe hakmarrës kishte qëlluar ky komshi i heroinës. Kokëfortë. Por të rinjtë vendosën që të bashkoheshin. Vajza, Vasillua, iku nga shtëpia e zbriti deri poshtë në Dapia, në skelë, atje ku ishte Gjergji i saj dhe morën anijen për në ishullin fqinj.
Të nesërmen, gruaja luftëtare do të shkonte të takonte vetë Kollokotronin, një nga udhëheqësit arvanitas, që drejtonte revolucionin dhe luftën për çlirimin e gjithë Greqisë.
Jam shqiptare dhe bijë shqiptari!, i kishte thënë atij kur e kishte njohur në fillim. Luftëtari kishte qeshur gjithë zemër. Të gjithë shqipo jemi moj kapedane dhe na ka bashkuar ideali për liri. Ta shporrim turkun bashkërisht në këto troje ku po jetojmë. Gruaja mendoi gjithë trimat arvanitas si Karaiskaqi, Marko Boçari, Foto Xhavella, Odise Andruco, Ali Farmaqi, Kosta Kanari, Mihauli…që ishin shokë të saj në atë luftë…
- Laskarinë!– u dëgjua përsëri zëri nga jashtë. Këtë herë ishte më i fortë dhe më inatçor.
Kapedania nuk e njihte atë zë. Kush do të jetë ? tha me vete, ndërsa nxitoi që të dilte në dritare. Mos i ka ndodhur gjë Gjergjit tim? Vjen të sjellë ndonjë lajm.
Kanatet i hapi gati me një frymë. Hodhi sytë jashtë dhe pa që dielli ishte mbytur në det dhe mbrëmja nën një gjysmëerrësirë frymonte fresk. Ndjeu një aromë portokallesh e limonash. Lulet kundërmonin. Në çast, diçka e nxehtë hyri menjëherë në ballë e më pas një krismë tronditi xhamat. Bubulina ia dalloi në një fragment të sekondës flakën pushkës që e goditi për vdekje, por jo njeriun që e shkrepi atë.
Ishte 22 maji i vitit 1825


***


Kishin ikur me qindra familje nga atdheu dhe u vendosen në ishujt grekë Hidra dhe Specia. Ishte kohë kur pushoi zemra e kryetrimit tonë,
Gjergj dhe hordhitë osmane të ardhur nga Turqia, pjesë-pjesë, zunë toka e hapësira, pasi i shkatërruan dhe i dogjën në fillim ato. Pinoçët ishin me origjinë nga Palasa e Himarës...
Bubulina lindi në një burg të Stambollit. “Kështjella e shtatë kullave”, kështu e quanin në të gjithë perandorinë turke të asaj kohe, atë vend të egër izolimi. Ishte mëngjesi i 11 majit të vitit 1771. Parashqevia, ishte ndodhur aty të takonte burrin e saj, kapedanin Pinotis, që mbahej i burgosur, si një person nga më rrezikshmit. Ai kishte qenë një luftëtar i rezistencës greke. Në ato vite luftonte për çlirimin e Greqisë. Gruaja që vinte nga Hidra, mezi kishte mundur ta siguronte një leje që të takonte burrin e saj.
Por Stavri Pinoçin, babanë e fëmijës së saj, që do të vinte në jetë, e gjeti të vdekur në qeli…
Shumë shpejt largohet nga foleja, ku kishte jetuar me trimin e shkon në Specie. Edhe atje banorët ishin si ajo, arvanitas… flisnin arvanitika, pra shqip, në gjuhën tonë.
“Nëna, ati im dhe unë, jemi grekë pa qenë të tillë. Grekë me shpirt e me zemër, me fe dhe me ideale, grekë të sakrificës, sepse ne japim dhe jetën tonë për Greqinë, por jo grekë nga gjaku. Unë jam një arvanitase, me një fjalë, shqiptare. Që prej kohësh tepër të largëta, raca jonë ka pasur emra të ndryshëm. Di vetëm se kemi ardhur në Ballkan që prej mijëra vjetësh dhe jemi shpërndarë nëpër koloni, pothuaj ngado nëpër Greqi. Hidra është shqiptare, Specia po ashtu...”.
Laskarina, ishte një vajzë e bukur dhe shumë e gjatë. Që në moshën 17 vjeçe veshi rrobat e luftës dhe ato nuk i hoqi kurrë deri sa vdiq. Luftëtar ishte edhe i shoqi. Në fillim iu bë krahu i djathtë e i fuqishëm, burrit të saj në biznesin e tij me anijet. Bubulina e thirrën pas vdekjes heroike të burrit të saj, Bubulis. Gruaja u bë një person i rrahur mirë me detet. E dashuruar, saqë për ata harronte gjithçka. Ndërtoi një anije lufte, që e quajti "Argamemnon", me të cilën mori pjesë në shumë beteja. Ishte edhe "Kapitenia". Si të ngiste kalin e saj të bardhë në mes të fushave të luftërave në dete. Në kohën e revolucionit grek, flota e Bubulinës u bë e tmerrshme në detin e Egjeut dhe në Mesdhe. Ajo luftonte kudo ku e thërriste Greqia: Në Tripolica, Navarin apo Monemvasia, në betejën e Karadros, ku u vra dhe biri i saj e kudo në brigjet e Peleponezit. Ishte grua krenare e optimiste, këmbëngulëse e trime. Bubulina udhëhiqte jo vetëm shqiptaret e Çamërisë por edhe grekët e Peloponezit, në luftë kundër Turqisë për çlirimin e Greqisë. Ajo u printe atyre si në tokë edhe në det. Grekët e admironin, por edhe e urrenin se ishte shqiptare dhe se shpesh ajo thoshte:- Jam shqiptare dhe bije shqiptari! Këtë nuk ta fal njeri, aq më tepër në Greqi.
Në 4 dhjetor 1821, ajo qëndronte në këmbë mbi kuvertën e anijes, duke urdhëruar sulmin mbi kështjellën e Nafplios. Por 300 topat e kështjellës e sprapsën sulmin e marinarëve të saj. Si një amazonë në zemëratë, Bubulina u thirri: “Jini gra apo jini burra të vërtetë?... Përpara!”.
Në rrethimin e Nafplios, ajo udhëhoqi forcat, që bllokuan një garnizon të tërë turk dhe i vrau ata të gjithë në një luftë të pa barabartë në numër.
Pastaj me ekuipazhin e anijes së saj zbritën në Milos dhe furnizuan me ushqime garnizonin grek, të këtij qyteti të rrethuar. Pas kësaj, kryengritja popullore greke mori më shumë hov, u zgjerua. Më vonë, ajo rrethoi e çliroi Tripolicën e Monemvasinë në Peloponez. Historianët tregojnë se, në Tripolicë, Bubulina, hyri e para hipur mbi një kalë të bardhë në krye të mijëra ushtarëve. Pastaj shkoi e çliroi Nafplion, që u bë kryeqytet i përkohshëm i Greqisë në atë kohë dhe që ishte një nga pikat kyçe për fitoren e kryengritësve.
Gjithçka bënte në luftë kjo heroinë, ishte e paramenduar mirë dhe e vendosur me shtabin qendror grek dhe me Komandantin e Përgjithshëm të saj, Kollokotronin. U bë frymëzuesja për ngritjen në luftë të gjithë banorëve të Peloponezit kundër Perandorisë Turke
Laskarina Bubulina, ishte një femër joshëse, me një bukuri vajzërore dhe heroinë moderne për kohën. Dhe njerëzit e adhuruan, e donin dhe e nderonin si një mit këtë trimëreshë. Dhe ajo i donte që të gjithë. Pasurinë e saj, ajo e vuri në shërbim të luftës për lirinë.
Por dashuritë e saj të stuhishme s’do ta bëjnë asnjëherë të harrojë pasionin e vërtetë të saj: çlirimin e Greqisë.


* * *


Taso Kunupi u gjet i pari në shtëpinë e trimëreshës së deteve. Banonte aty pranë. E pa flakën e pushkës në atë gjysmë errësire mbrëmjeje dhe nxitoi që të vinte për ndihmë. I moshuar dhe tepër i plakur për të mbërritur shpejt. Shtëpia e Bubulinës ishte në lagjen që quhej “Kunupica”. Origjinën e kishte nga fjala shqipe “kunupi”. Një shtëpi e rëndë dykatëshe, e bardhë, si gjithë shtëpitë e ishujve të tjerë, e mbuluar me tjegulla, ku dritaret e saj të mëdha shihnin kalldrëmet e ishullit dhe detin përtej. Oborri kuqëlonte nga lulet dhe aroma e tyre ishte dehëse. Një shtëpi, me katër dhoma të mëdha e sallone poshtë e sipër. Aty dikur kishte jetuar familja e burrit të saj Bubulis.
Bubulinën e gjeti të shtrirë, aty pas dere, poshtë dritares së hapur me kanata, në një pellg gjaku. E pajetë. Plaku vuri duart në kokë dhe nuk donte t’u besonte syve. Klithi, duke nxjerrë në fillim një zë të çjerrë, e pastaj mbushi kraharorin e thirri:
- E vranë, moreeee, e vranë. Iku kapedania, moreeee. Iku krenaria jonë dhe lavdia…moreeee!
Por nata ishte gojëprerë. Kosta Kunupi dëgjoi pastaj në gjuhën e tij arvanite disa ulërima grash, që vinin si vaje nga shtëpitë përreth. Nga jashtë u ndjenë këmbë që nxitonin. Një grusht burrash u dhanë tek dera e shtëpisë dhe ata panë xha Kostën, që ishte gjunjëzuar para trupit të pajetë të heroinës së tyre e të revolucionit grek. Pas tyre mbërritën gratë. Kostën e ngritën dhe burrat u ngjitën për mort sipër, përmes shkallinës që harkohej aty tek dera. Zunë vend të gjithë në minder dhe në disa karrige aty, ku Bubulina priste miqtë. Nga pas një pasqyrë e madhe dhe e bukur veneciane. Më tutje gjendej një tavolinë franceze e objekte të tjera, vazo porcelani me figura vajzash anonime si dhe një kasafortë e madhe, që vite me radhë kishte qenë në kabinën e anijes së saj “Agamemnoni”. Nuk mungonin aty as koburet e saj, pisqolla të vjetra në argjend, kamat bizantine… armë të grabitura kushedi nga ç’betejë. Nga sipër një tavan i gdhendur dukej si në pikëllim, duke e bërê më të rëndë zinë qê kishte pllakosur shtëpinë e Bubulinës në Specia.
Dikush tha, se kishte parë në errësirë vrasësit, ndërsa ishin në ikje nëpër natën e zezë pis. Një tjetër fajësoi fqinjin, babanë e Vasillos, i cili nuk kishte dashur kurrsesi që vajza e tij të martohej me Gjergjin, birin e mbetur të Laskarinës, trim e i pashoq në luftë. Por ai nuk kishte qenë i vetëm. Pra ishte një komplot, për të qëlluar mbi heroinën e revolucionit. Atë që se bënë dot turqit përgjatë dhjetëra betejave në vite, e kishte bërë dora e tradhtisë.
Kosta Kunupi tundi kokën mendueshëm, atje në mes të divanit e kroi zërin. Të tjerët kthyen kokën nga ai.
-Një trime shqiptare e vdekur do t’u shërbejë më shumë grekëve, se një shqiptare e rrezikshme e gjallë.
Poshtë kishte nisur vaji. Gratë në gjuhën shqipe vajtonin sipas traditave të lashta: Moj bilë, o Laskarinë,/ heroinë e fshatit tënë. /Ti që luftës i dhe dritë, /e lirinë na dhe ndër vatër. /Ty që turku nuk të tuti, /mes furtunash e gjëmime, /tradhtia s’të kish hatër. /Qaj me lot , o zemra ime. /Po ti s’vdiqe pëllumbeshë, /do jesh e gjallë midis nesh…
Por pas pak kënga e vajit u pre. Këtë herë në derë ishte shfaqur i biri, Gjergji, me nusen e tij, Vasillon. Djali, që e kishte dëgjuar fatkeqësinë sapo zbriti poshtë në liman, kur kthehej nga Hidra, u nis e erdhi me një frymë. Nuk donte që ta besonte këtë humbje. Shkoi menjëherë tek kapedania që ishte shtrirë dhe e rregulluar në mes të dhomës, e u përlot si një fëmijë.
- Ngrihu nënë, o bijë e ndritur e arvanitasve, ti që i dhe lavdi Greqisë, yll i lirisë, nuk mund që qëndrosh shtrirë dhe e gjakosur nga një dorë e pabesë mizore!
Laskarina Bubulina, bijë nga Hidra, gruaja nga Specia, luftëtarja e kapedania, nuk mund që të ngrihej më nga ai shtrat vdekje. Ajo nuk mund që t’i përgjigjej luftëtarit Gjergj, që ishte dalluar në betejat që kishin bërë së bashku për lirinë e një kombi. Një poet thuri vargjet:

“Laskarina Bubulina,
këndon dallga, gjëmon deti,
Kapedania arvanite,
Përmbi dallgë jeta të mbeti...
Përmbi kalë e përmbi det,
Trimëreshë e trimëruar,
Bukuri e pa zbuluar...

Bubulina u varros nga 5 mijë luftëtarë në fshatin e saj Spece të Peloponezit, në kohën kur grekëve nuk u duhej më, se lirinë e kishin fituar.

Bordo, Shtator 2006

Arkitekti i Taxh Mahallit

Nga libri me rrëfenja; " Zemërtrimi"




Taxh Mahalli në Agras, më së fundi ishte ngritur. Godina madhështore dhe kompleksi i saj, buzë lumit Jumna dukej më shumë se një mrekulli njerëzore, nga ato që janë më të pabesueshmet, të projektuar nga një arkitekt, inteligjent e artist. Njëzet mijë njerëz: zejtarë, punëtorë të zgjedhur nga të katër anët, punuan plot 20 vjet për realizimin e kësaj vepre. Që të gjithë nën mbikëqyrjen e vazhdueshme të kryemjeshtrit, shqiptarit Mehmet Isaja, nga Opari malor i zonës së Korçës, i cili kontrollonte zbatimin e projektit që kishte hartuar vetë. Edhe lënda e ndërtimit: mermeri, gëlqerja, rëra e kuqërremtë, korali, sedefi, kristali, u sollën nga të katër anët. Për të gjitha këto u shpenzuan disa miliona rupi.
Shah Xhahani, pasi kishte futur e torturuar egërsisht në qeli babanë e tij, Jahanxhinin, perandor i mugolëve, duke i marrë fronin perandorak, kishte vendosur që të nderonte kujtimin e gruas, Mumtaze Mahalli, që kishte vdekur shumë e re. Për këtë ftoi mjeshtërit më të mirë, që lëviznin në të gjithë hapësirën europiano-aziatike. Projekti i ustait shqiptar i pëlqeu dhe i rrëmbeu zemrën. Por mjeshtri Mehmet Isaja kishte me vete edhe usta Ahmetin dhe lulishtarin Ismail Rumi, edhe ata bashkëkombas, me të cilët kishte bërë e ndërtuar shumë objekte në perandorinë osmane. Vinte i pakët nga trupi, ai njeri i dheut të shqipeve, por sytë i ndrinin. Kishte një vezullim xixëllonjës brenda tyre. Supet pak të kërrusura dhe kraharori sa një grusht. Nuk ta mbushte syrin në të parë, por në mendjen e tij vetëtinin projekte të mëdha për kohën, që nuk mund t’i bënte askush. Si oparak e bir oparaku njihte mirë gurin. E latonte, e gdhendte si një artist i madh. Aty e kishte merakun sa herë që merrte përsipër projekte ndërtimesh kudo. Ndjehej i përkëdhelur dhe i vlerësuar, si një mjeshtër i rrallë.
Atë të premte, në pasditen e Tetorit të vitit 1650, Shahu dhe shpura që e shoqëronte nga pas, ku ishin edhe pesë mbretër e dy perandorë fqinj të ftuar në këtë ceremoni, ministra, poetë, dijetarë, dramaturgë, piktorë e arkitektë, erdhi që të vizitojë veprën e sapo përfunduar krejtësisht. Në krah kishte mjeshtrin Mehmet, i cili do t’i tregonte gjithë punimet në “Taxh Mahall”, ndërtuar mbi një tarracë në bregun e lumit, dy kilometër larg Agras. Më pas turma njerëzish të panumërt, që prisnin të fillonte festa. Mungonte vetëm një shenjë që duhej të vinte nga ai, i plotfuqishmi, perandori i tyre, në atë cep të veriut të Indisë. Por ai dukej i gëzuar. I ndrisnin sytë. I qeshte fytyra zeshkane dhe e rrumbullakët si asnjëherë, ato ditë. Do të prekte dëshirën dhe ëndrrën për gruan që kishte dashur aq shumë, të cilës i kishte kushtuar atë kompleks ndërtimesh me qëllim që ta përjetësonte. E kishte prekur thellë humbja e saj...
Ata tani ishin përballë. Kishin qëndruar një çast e ustai zgjati dorën si për të thënë, “Kjo është ajo që unë ndërtova”.
 - Planimetria e kësaj përmendoreje, siç e shihni, ka trajtën e një katrori me qoshe të prera. Të katra faqet i ka të njëllojta. Në të katra skajet e bazamentit ka nga një minare prej mermeri të bardhë. – tha mjeshtri që i hodhi nxitimthi një vështrim fytyrës ezmere të Shahut. Këtë e bëri për të parë se si do të reagonte perandori. Por ajo, në atë moment, iu duk e ftohtë dhe e palëvizshme.
- Përveç këtyre, në krahët e “Taxh Mahallit” janë dhe dy godina: faltorja dhe bujtina për pelegrinët, ndërtuar me zhur të kuqërremtë dhe të mbuluar me kube prej mermeri të ndritshëm. Përpara mauzoleut, dhe përpara nesh shtrihet parku i gjelbëruar, me pellgje e shatërvanë. I gjithë ky ansambël monumental me plane të përpjesëtuara e të drejtpeshuara, mendojmë se është realizuar në mënyrë të përsosur. Gjerësia dhe lartësia e mauzoleut në reliev është 57 metra, kurse lartësia e përgjithshme e “Taxh Mahallit” nga niveli i tokës deri në majën e kubesë qendrore arrin 74 metra. Kjo kube qendrore është e rrethuar nga katër kube më të vogla. - Këtu mjeshtri heshti një çast dhe u kthye nga Shah Xhahani, që tani dukej se ishte i magjepsur me gjithë panoramën që ish para tij. Iu duk madhështore. Mehmet Isaia e ftoi që të shkonin në mjediset e brendshme. Turma u vu menjëherë në udhë. Shahut iu duk sikur po ecte mbi re. Në sallën e parë ndalën. Ishte një heshtje që heshtte. - Gjithashtu brendia e këtij mauzoleu të ndarë në katër kthina të mëdha, është në harmonin e përpjesëtime me  trajtat e ngjyrave. Nëpërmjet dritareve të daltuara në mermerin e kubesë qendrore, depërton përbrenda një dritare kaltëroshe, ja kjo këtu, e cila tretet me tonet e zbukurimeve të mozaikut, agatit e koralit. Në një ndarëse të lahurishme, ja ajo atje tej, kemi menduar e planifikuar që të vendoset qivuri i të ndjerës, Mumtaze Mahalli...
Shahu lëvizi për atje. U fut ngadalë brenda dhe heshti, duke qëndruar në vend. Treti vështrimin në atë pikë, ku duhet të vendosej trupi i tretur i së shoqes dhe u fut në mendime. I erdhi nxitimthi në mendje pastaj, se mund që të ishte krahas saj edhe ai i tij. Kjo do të ndodhte pas një vdekje natyrale, e cila sipas tij do të ishte shumë e vonë. Atëherë kur të ishte i ngopur dhe i velur nga jeta...
Më pas e gjithë shpura perandorake, që e shoqëroi Shah Xhahanin, për tek mauzoleu i së shoqes, u vu në rrugën e kthimit për në pallat, ku pritej që atje të  fillonte festa perandorake. Tani ishte radha që kultin ta vizitonin shtetasit e tij, që e kishin parë të rritej dalëngadalë, para syve të tyre, për shumë vite.
Shenja e fillimit të festës ishte ndezja e një flakadani në majën më të lartë të pallatit perandorak të shahut dhe ajo u dha, sapo të kthyerit u futën e ndalën kuajt e karrocat në oborr. Plasi muzika e nisi vallja. Kërcimtarët gjarpëruan mes njerëzve, që vinin të gëzuar nga ajo mrekulli, që sapo kishin shijuar. Madhështi e “Taxh Mahallit” i kishte çmendur që të gjithë, pa përjashtim. U servirën ushqime dhe pije. Verëra nga më të vjetrat e të kushtueshme nga gjithë perandoria e mugolëve, u derdhën lumë
Në sallën e pritjes u ndez një diskutim i zjarrtë. Gjithkush aty pa dallim jepte mendime dhe përshtypje nga vepra e sapo mbaruar. I thurnin lavde Shah Xhihanit, por edhe kryemjeshtrit Mehmet Isaja, që rrinte aty në krah të djathtë të perandorit, në shumicën e rasteve në heshtje, por edhe i vëmendshëm, për t’u dhënë përgjigje gjithë atyre burrave të mbledhur përpara tij.
           - Të lumshin duart usta!– i tha perandori i persëve, një burrë i hollë e shëndetlig. – Ke bërë një vepër, që nuk do të harrohet në jetë të jetëve. Na ke mrekulluar që të gjithëve, por edhe vetë të ndjerën që nuk është më në këtë jetë, të cilës i kushtohet kjo vepër. Shpirti i saj i trazuar është sonte këtu mes nesh. Falënderojmë zotin, që ta ndriçoi ty mendimin e të dha forcë për ta përballuar, gjatë njëzet viteve, këtë kompleks objektesh. Puna jote dhe e ndihmësve të tu është art i vërtetë. Nga ana teknike unë nuk kuptoj shumë, por këtu, midis nesh kemi mjeshtër, arkitekt, piktorë, që mund të flasin për gjithë vlerat e Taxh Mahallit.
Perandori i persëve u kollit, duke vënë grushtin para gojës dhe pastaj heshti. Një arkitekt nga Stambolli, Hasan Zade Be, kryemjeshtri i sulltanit, lëvizi nga vendi e iu drejtua vetë shahut, pasi përkuli lehtë kokën para tij, si për të kërkuar leje për të folur. Tjetri e pa në sy dhe i bëri shenjë me gishtin drejtues të dorës së djathtë, ku mbante skeptrin.
-Madhëri, unë mendoj se, kryemjeshtri gjenial i kësaj vepre ka ditur të ujdisë përvojat dhe stilet e mjeshtërve të ndryshëm, bashkëpunëtorëve në një tërësi të harmonishme. E me të vërtetë, duke soditur pamjen e “Taxh Mahallit”, të pushton një mbresë harmonie dhe qetësie. Ajo ndërtesë mermeri, që posa pamë e vizituam së bashku, zbardhëllen midis qiparisave të lulishtes, ka diçka të mahnitshme në përpjesëtimet sqimatare të vijave, nga baza e saj deri te maja e kubesë qendrore. Me të drejtë ky mauzole vlerësohet si përmendorja më e shkëlqyer e Agras, por  unë do të them se do të admirohet si një ndër kryeveprat më të bukura të historisë së arkitekturës botërore. Jo më kot u mbiquajt nga mjeshtri Isaja si, “përmendore e mrekullueshme e dashurisë dhe besnikërisë bashkëshortore” .
-Një nga çuditë e këtij mjedisi është dhe cilësia akustike: aty çdo zë e çdo tingull kumbon gjatë për disa sekonda. – tha mbreti i Samarkandës, që njihej për pasionin e tij për ndërtimet.
Arkitekti e skulptori nga Mançuria, Tao Li Shi, mjeshtër i disa përmendoreve të perandorëve të disa dinastive, që nga Mongolia e deri në Tibet, në fjalën e tij, tha:
             -Trajtat arkitektonike me pastërtinë dhe me qartësinë e linjave përkatëse, e nxjerrin edhe më në pah zbukurimoren e stërholluar, që e vesh ndërtesën me një bukuri të pashoqe. Vetë cilësia e lëndës së ndërtimit ndikon në mbresat që ushtron pamja e kësaj kryevepre: ngjyrat e ëmbla të mermerit, me ndryshimet e nuancave sipas kohës, i japin trajtave, të kësaj përmendoreje, një lehtësi të veçantë, e, si të thuash, të ajrishme. “Taxh Mahalli” duket veçanërisht tërheqës pasditeve, si kjo e sotmja, kur bie vapa, e kur mermeri nxjerr në pah disa nuanca të këndshme në ngjyrë trëndafili, por edhe më tërheqës duhet që të jetë netëve me hënë të plotë: atëherë ka një pamje përrallore. Soditja e kësaj kryevepre, lë mbresat e dëgjimit të një muzike të papërsëritshme. Bukuria e këtij mauzoleu, kurorëzohet nga natyra me kushtet që e rrethojnë.
          Ndërsa një artist bohem e piktor kelt nga Europa, i njohur në të gjithë lindjen si një nga mjeshtrit më të mëdhenj të ngjyrave, tha:
          -Vlerat artistike të “Taxh Mahallit”, për mendimin tim, nuk qëndrojnë vetëm në drejtpeshimin e përmasave të harmonishme, apo në hijeshinë dhe begatinë e zbukurimeve, por qëndrojnë njëkohësisht në mjeshtërinë e përsosur të realizimit dhe në unitetin e mendimeve: aty janë shkrirë më së miri përvoja e lartë shkencore me prirjen artistike dhe me frymëzimin poetik. Urime të përzemërta        mjeshtrit, për të cilin mësova këtu se është shqiptar. E çmoj shumë veprën e tij...
Shah Xhahani ndjehej i lumtur. Miku i tij, mbreti i Hindustanit, Magal D’Hanapal Nehru, që rinte në rreshtin e miqve më të afërt të shahut, gjeti rastin që t’i kujtonte atij se, “përpiqej ta zbukuronte jetën e banorëve të perandorisë me vepra artistike dhe se, nën kujdesin e tij gëlonin aty poetët, muziktarët, dramaturgët, piktorët, dhe mjeshtrit e mëdhenj.
Perandori u mbështet në kolltukun e tij tepër i kënaqur, pas kësaj lëvdate që dëgjoi në atë kuvend miqsh e të ftuarish. Por mbreti i Hindustanit i kërkoi pastaj Shah Xhahanit që ta lejojë mjeshtrin Isaja, të shkojë pranë tij në pallat, i emëruar si kryearkitekti i hinduve. Ai u tha, se kishte ndërmend që të bënte ndërtime përrallore në vendin e vet.
-Kjo nuk është aspak e drejtë – thanë menjëherë, dy mbretër e një perandor, të cilët u ngritën nga kolltukët e tyre. – Ne do t’i bëjmë oferta dhe ai do të zgjedhë. Është në dorën e mjeshtrit kjo punë.
Tre mbretërit e tjerë reaguan menjëherë. Filloi një zënkë, që Shah Xhahanit nuk i pëlqeu aspak. Nuk i vinte mirë që mjeshtri t’i ikte nga dora. Ai kishte përjetësuar ëndrrën e tij dhe duhej të shpërblehej edhe me një detyrë si ajo e kryemjeshtrit të perandorisë. U ngrit, i falënderoi që të gjithë dhe u tha që pas pak do të shtrohej darka.
U tërhoq në dhomën e tij të punës. Dërgoi e thirri mjeshtrin dhe e pyeti: Në se do të jepej mundësia, a do të mund që të bëje një tjetër Taxh Mahall po kaq tê bukur e madhështor?  
Mehmet Oparaku, Isaja, nuk foli në çast. E pa drejt e në sy perandorin, si për ti blerë mendjen. Por atë zor se e kuptoje nën atë shkëlqim të syve, që dukeshin se fshihnin diçka. Diçka të mistershme e krejtësisht dyshuese. Shah Xhahani nuk mund  të duronte që mjeshtri i “Taxh Mahallit”  të shkonte e të punonte për të tjerët e të bënte një tjetër vepër, po aq madhështore sa ajo mbi lumin Jumna, në Agras. Hetonte gjatë atij çasti, e përgjonte të mësonte se ç’mund të bënte mjeshtri. Tjetri përballë, tha:
- Do ta bëja përsëri Taxh Mahallin. Mbase edhe më të bukur. Ky është profesioni im në këtë jetë.
Shah Xhahanit nuk i lëvizi asnjë muskul, asnjë nerv. Në fytyrën e tij, atë çast, ishte vetë vdekja. Ngriti pak dorën e djathtë e përkuli gishtat, si për t’i dhënë shenjë gardianit të tij që të afrohej. Mblodhi pastaj buzët, ku u shfaqën disa dhëmbë të shtrënguara e rrokëzoi disa fjalë që kishin një urdhër të prerë.
- Merreni ! I nxirrni sytë ! I prisni edhe duart, që të mos e shoh më dhe të mos ndërtojë një Taxh Mahall të dytë! Nxirreni që këndej !
Mjeshtri u vu menjëherë në mes dy rojave dhe u tërhoq zvarrë drejt portës së dhomës të perandorit të mugolëve.
- Qenke katil! I pashpirt dhe mizor o Xhahan! Mosmirnjohës! Qenke egërsira vetë...!
Por Xhahanit nuk i lëvizi asnjë qerpik. Qëndroi i vetëm për një çast, ashtu në mes të dhomës e pastaj doli nga një derë tjetër e fshehtë, për të mos e parë më viktimën e tij. U fut në një korridor e doli pastaj në sallën qendrore, ku ishte planifikuar që të organizohej darka e festës. Përplasi duart, duke u drejtuar nga shërbëtorët e kamerierët e shumtë që prisnin aty e, me një zë prej ngadhënjyesi, urdhëroi: Të shtrohet. Sonte dua që të gëzohen miqtë e ne të gjithë për këtë monument, “përmendore e mrekullueshme e dashurisë dhe besnikërisë bashkëshortore”. Mbushni plot tavolinat dhe le të nisin orkestrat. Dua gaz, hare, dhe shumë dashuri, sonte. Mos u vononi. Është festa e mrekullisë njerëzore”.
Kaq, tha njeriu që kishte urdhëruar një çast më parë për të sakatuar e coptuar arkitektin e kryemjeshtrin e lavdisë së tij që quhej “Taxh Mahall” e shkoi midis mbretërve e perandorëve të ftuar në atë ceremoni, duke hapur dy duart, i qeshur dhe i lumtur.

                                  ***

Legjenda thotë: Më vonë, në shtator të vitit 1657, kur u hap lajmi se Shah Xhahani ishte sëmurë rëndë, njeri nga djemtë e tij, gjakësor e bir gjakësori, i cili priste me padurim ditën për t’i zënë vendin në fron, sulmoi Agran, e pushtoi me forcë të madhe ushtarake, dhe, pasi e shfronësoi të atin, e burgosi në kështjellën e atij qyteti. Aty ai ngrysi jetën duke soditur nga dritarja e burgut me orë të tëra “Taxh Mahallin”.
Vetëm kur vdiq Shah Xhahani, pas tetë vjetësh më 22.01.1666, ia nxorën kufomën nga burgu dhe e varrosën në “Taxh Mahall”, atje thellë, në  ndarësen e lahurishme, ku ishte vendosur qivuri i të ndjerës, Mumtaze Mahalli...pranë bashkëshortes së tij...
Për mjeshtrin, që e ideoi dhe i dha jetë mrekullisë, nuk u fol më, u harrua, madje edhe origjina e tij nga Opari i Korçës, nuk ia përmend njeri, por i japin tani kombësi të paqena.
                                                     Francë-Bordo, Tetor 2010
 

Në dheun e Arbrit

 
  Bëhej luftë në dhé të arbrit.

Pushtuesi vinte që nga larg me ushtri të madhe dhe të armatosur mirë për luftë. U mblodhën gjithë arbërorët dhe dhanë besën. Fise-fise e grupe-grupe, u rreshtuan me flamurët e tyre në atë betejë, jetë-vdekje. Ishin trima që të gjithë. Duhej që të mbrohej Arbëria. Por trimi në luftë njihet, si dhe frikacakët, po aty. Në ballë të sheshit u vunë shqiponjat. Ishte një fis në qendër të Arbërisë, që në flamurin e tyre kishin vënë një shqiponjë. Edhe në parzmore mbanin nga një të tillë. Pas tyre, luanët, me nga një luan të ngritur në këmbë, që valëvitej në flamur …Kështu me radhë, i gjithë formacioni luftarak arbëror.
           Shenja u dha që në mëngjes, sapo ishte zbardhur. Në fushë ishin të pabarabartë, në njerëz dhe armatime. Të ndryshëm edhe në ideal. Të ardhurit vinin të zaptonin toka, vende dhe njerëz. Arbërorët të mbronin Arbërinë nga pushtuesit. Por lufta nuk pyet aspak për ideale, as edhe kush ka të drejtë. Fiton gjithmonë më i forti dhe ai që ka zemër në fushë.          
Kështu ndodhi dhe në atë shesh beteje. U përgjakën, këmbësorë dhe kalorës, harkëtarë e hedhës të ushtave, zjarrvënës e lajmëtarë. Herë në një krah shkonte fitorja, herë në tjetrin, por pa u vendosur ende gjithçka. Po vinte mbrëmja dhe luftëtarët vazhdonin të qëndronin duke u bërë ballë furive të sulmit, që shkonin e vinin përmes fushës si dallgë deti. Kur u duk se asgjë nuk do të ndryshonte më fillin e kësaj beteje, një grusht trimash, që ishin në ballë, u sulën si shqipe, pa i u dridhur syri e u gjendën para tendës së komandantit të pushtuesve. Syri i Zi, kështu thirrej shefi i rojeve të fushimit, përkuli paksa gjunjët dhe zuri pozicion luftimi në pritje të arbërorëve. Ishte i thatë dhe mjekra e hollë i varej poshtë një pëllëmbë. U bëri zë të tijve që të qëndronin, por kur ktheu kokën, pa që ata po përlesheshin me vendasit. Ndërkohë, para tij, u shfaqën të tjerë. Ngriti jataganin dhe kuptoi se luftëtarët e vunë në shenjë. Tani nuk mund të ikte, as të dredhonte. Vendosi që të luftonte si një trim i vërtetë. Komandanti e mbante si krenarinë e trimave të tij, ishte shpresa e fundit. Por këtë herë, Syri i Zi, nuk mund që ta bënte më rezistencën. I pa që erdhën si një valë lumi, dhe u dalloi në gjokse shpendin e madh fluturues të hapësirave të lira. Një prej tyre i u gjet fare pranë. Hoqi mburojën nga gjoksi. I vetëtiu shpata. Këtë, “shpresa e fundit”, e pa vetëm në një fragment. Pastaj i u duk se shpendi e vuri poshtë. Ndjeu kthetrat e tij. Iu duk se e ngriti pezull. Pas kësaj ra në tokë si një pupël që era loz me të.
Një çast më vonë arbërorët hynë brenda në çadrën e madhe të komandantit armik. E sulmuan dhe e goditën duke ia marrë jetën. Pas kësaj gjithçka u ndal si me komandë dhe të mundurit dorëzuan armët. Një pjesë e braktisën sheshin e luftës e u fshehën pyjeve e grykave për t’i shpëtuar arbërorëve, luftëtarëve të Arbërisë
            Pas ca ditësh shkuan tek mbreti i tyre, dhe i thanë;
           - Na mundën shqiponjat. Ata e vranë edhe komandantin, që i besove  ushtrinë. Ishin trima dhe të papërmbajtur. Luftonin si shqipe të vërteta.
          Mbreti në fillim nuk e kuptoi. I pa drejt e në sy, sikur donte që t’u thoshte: Ç’po më thoni?! Pastaj u habit. Një çast më pas tundi kokën mosbesues.
           - Unë u nisa në Arbëri. Po ju me kë keni luftuar kështu? A mos u sulmuan fise të tjera në rrugë, e nuk u lanë që të zaptonit ato vise arbërore, ashtu siç ishte edhe plani ynë?
            - Jo madhëri - tha një prej të shpëtuarve, që ishte paraqitur para mbretit me tre humbës të tjerë. - Ata që na mundën në Arbëri, kishin skalitur në mburoja e në gjokse nga një shqipe. Dhe në flamurin e tyre  të kuq, kishin vënë nga një shqiponjë të zezë, që valëvitej pa ndërprerje në betejë. Ai vend i ka me shumicë.
          Mbreti përsëri tundi kokën. Këtë herë në pikëllim.
       - E kuptova. Ju paskeni luftuar me shqiponjat dhe u kanë mundur njerëzit e shqipeve.
          Pas kësaj, ky mbret i gjithëpushtetshëm dhe që ishte tepër larg, Arbërinë e quajti Vendin e Shqipeve. Banorët e saj i thirri, shqiptarë. Që do të thotë; njerëz që jetojnë me këta shpendë.
Të nesërmen, thirri oborrtarë e ambasadorë të huaj, që ishin në oborrin e tij, e u tha pa krenari.
          - Ne humbëm me shqiptarët, njerëzit që jetojnë me shqiponjat.

           ...Që atëherë thonë se i mbeti ky emër.

Një natë tek topiajt

Nga libri me rrëfenja historike, " Zemërtrimi"



Ajo ishte vajzë e bukur, e huaj. Në një tjetër vend ishte nisur. Por valët shkumëbardha e stuhitë, e kishin sjellë në breg të detit, përballë qytetit, që dukej gri dhe si i përhumbur atë buzëmbrëmje, klithmat e shpendëve të bardhë, që kërkonin ushqim aty. Henrietë e quanin. Ishte bionde dhe nën një bukuroshe e ashpër nga një krahinë e Anzhu-se, shumë larg e në thellësi të kësaj Europe. Për vajzën ishte gati një dasmë në fund të brigjeve arbërore, aty ku fillojnë ishujt e Moresë. E priste i fejuari i saj frëng, princ i atij vendi.
Erdhi në kështjellë për të kaluar natën, në pritje që të qetësohej koha. Shpresonte që në mëngjes, së bashku me njerëzit që e shoqëronin, të nisej sërish në udhë.
Tanush Topia, princi i ri në atë kështjellë, që atë mbrëmje, u ndez menjëherë nga dashuria për të bukurën Henrietë. Francezja e ndjeu pasionin e tij. Në fillim vështrimet e pastaj bisedat e ngrohta krijuan një afërsi, sa gjithë të pranishmëve aty u ra në sy. E nesërmja ishte sërish me furtunë dhe anija që kishte sjellë francezen e bukur nga larg, nuk mund që të merrte udhën për në jug. Deti ishte i egërsuar si asnjëherë tjetër në këtë stinë vere.
Po kështu edhe dita tjetër…
Vajza u tha shoqëruesve të saj në fund jave, se nuk do të udhëtonte më në drejtim të ishujve të Moresë, ku e priste i fejuari i saj. Ishte një vendim i habitshëm, por i vërtetë. Kalorsiak. Ajo kishte pëlqyer princin e pashëm arbëror. I kishte falur zemrën. Edhe ai, gjithashtu. Por shoqëruesit nuk pranuan që të niseshin vetëm. As edhe të ktheheshin nga andej ku kishin ardhur. Ç’do ti thoshin familjes mbretërore të Anzhuinëve? Tjetër ishte misioni i tyre, dhe të tjerë i prisnin më poshtë, ku përgatitjet për dasmën, kishin kohë, që kishin përfunduar. Nuk do të guxonte askush. Atëherë u vendos që tre lajmëtarë të ktheheshin në pallatin ku ishte rritur e bukura, biondja Henrietë. Shorti zgjodhi edhe një kapedan te njohur ne qytet, që ishte vazhdimisht në krahun e princit arbëror. Andrea quhej trimi. Ky kishte për detyrë, që t’i thonte mbretit të vërtetën e vendimin, që kishin marrë dy të rinjtë. Të tjerët ishin nga shpura që shoqëronin vajzën. Pas një muaji, kur deti ishte qetësuar dhe stuhitë nuk frynin më mbi Adriatik, morën një anije dhe u nisën drejt brigjeve përballë, duke iu shmangur jugut. Në kështjellë menjëherë filloi kënga e u derdh vallja. Një gosti, që zgjati disa ditë e net së bashku. Plot dasmorë nga zonat përreth, princër e princesha nga çdo cep i Arbërisë, kalorës, këngëtarë e muzikantë, njerëz të thjeshtë e banore te qytetit. U gëzuan që të gjithë dhe thanë: “Dasmë si kjo nuk kemi parë ndonjëherë në viset tona”. Çifti ishte i lumtur. Në lumturi i kaluan edhe disa vite. Lindën edhe dy fëmijë, Karlin dhe Gjergjin, që kishin hedhur edhe hapat e para.
Nga mbreti nuk erdhi asnjë lajm. As edhe nga lajmëtari, që u nis me anije, së bashku me dy shoqëruesit e Henrietës, nuk u bë i gjallë. Vajza ja dinte inatin babait të saj. Ishte i sertë dhe i papërmbajtur, për të realizuar vendimet që merrte. Nuk e thyente askush. Asnjë zemër, kjo edhe e së bijës Henrietë qoftë, të cilën e donte me mend e kokës, si dritën e syve të tij.
Por, kur u duk se gjithçka ishte harruar nga ana e anzhuinëve, menjëherë në kështjellë mbërriti guvernatori francez. Kërcënoi se mbreti do t’u dërgonte ushtrinë dhe do t’ia digjte të gjitha pronat. Por çifti tashmë jetonte ditët e një lumturie të madhe. Roberti, që rrinte në Napoli, nuk guxoi të sulmonte Durrësin me flotën e tij. Ai e dinte që princi arbëror do të gjente mbështetjen e princave të tjerë dhe betejën do ta humbte, e bashkë me të, mbase dhe mbretërinë.
Kur kishin kaluar më shumë se pesëmbëdhjetë vjet, lajmëtari kapedan i qytetit, u kthye nga toka e largët. Këtë herë i shoqëruar nga njerëz të tjerë të mbretit. Dukej i lodhur dhe i plakur. E priten në kështjellë, sikur të kishte ardhur nga fundi i dheut. Filluan nderimet për të posa ardhurit, si në një festë të vërtetë, me këngë, muzikë e poetë popullorë, që recitonin në shesh. Sollën lajmin ; Mbreti, përpara se të mbyllë sytë e të largohet nga kjo jetë, kërkon që të shohë për të fundit herë të bijën dhe dhëndrin, princin arbëror, Tanush Topia. Të nesërmen në mëngjes, çifti princëror, thirri në takim lajmëtarin e nisur pesëmbëdhjetë vjet më parë.
- Përse nuk u bëre i gjallë? – e pyeti Henrieta, pasi dyshonte në pritjen që i kishte bërë i ati, dërgesës së lajmit për martesën në atë kështjellë. – Si të priti ati im ?
Kapedani, që ishte tretur e fishkur, si një lule me kokë ulur, i tha.
- Është e vërtetë, që mbreti i Anzhu-së kaloi në një krizë çmendurie, sapo mësoi për vendimin tuaj e dasmën tek Topiajt. Më burgosi e më torturoi si një bishë për shumë vite. Dola në dritë e më dha lirinë, gati një vit më parë. Jetova në pallat pastaj me të gjithë nderet e tij. Këtu e një muaj, më thirri dhe më tha lajmin, të cilin duhet që ta sillja këtu, mes jush. Nga shëndeti nuk është mirë. Këtë e kam parë me sytë e mi. Mbreti jeton me mjekë popullorë përreth. Ma kërkoi si burri-burrit këtë shërbim, edhe pse më kishte keqtrajtuar për martesën tuaj të papritur. Për udhë më dha edhe dy shoqërues. Në bregun tjetër, sapo të dilni, do t’u presë një trupë ushtarake nga garda e tij, e cila do të udhëtojë me ju mespërmes Apenineve, për të dalë në bregun tjetër, në Napoli, ku është kështjella e tij. Aty ku princesha Henrietë është rritur deri ditën që u nis për t’u bërë nuse. Nëpërmjet nesh, ai tashmë ka nisur një mesazh miqësie për ju, duke u zgjatur dorën e pajtimit.
Por Princesha Henrietë, nuk i kishte treguar Tanushit, se atë mëngjes herët, ishte zgjuar krejt papritur . Shkak ishin bërë ëndrrat e këqija, që kishte parë atë natë në shtrat, duke e bërë gjumin copa-copa. Kishte nxituar menjëherë tek porta e kështjellës, me një mantel të purpurt e të hedhur krahëve, për të takuar fat-thenësen, Mrike. Plaka, gjysmë e verbër, i kishte thënë:
- Ruaju zemërimit të babait tënd, moj bijë. Ai ende nuk të ka falur.
Po si duhej të bënte tani ? Të kthehej e të takonte njerëzit e saj, që i kishte lënë një dekadë e gjysmë më parë, për të cilët e kishte tretur malli?. Po babai inatçi, a do t’ia falte në momentin që do ta shihte në krah të Tanushit të saj ? Për këtë të fundit shpresonte. Zemra e saj e brishtë dhe e mbushur plot dashuri e mall prej bije, do ta thyente krenarinë e tij dhe do t’i a zbuste inatin. Ftesa e mbretit baba, për të shkuar edhe një herë në shtëpinë ku kishte lindur dhe për ta parë për të fundit herë në këtë botë, për shkak të sëmundjes së tij, duhet të ishte në të vërtetë edhe një lloj pendese mbretërore e atërore…
Kur erdhi mbrëmja, princesha e ardhur nga larg, nuk kishte më asnjë dyshim, se babai, në mos e kishte falur plotësisht, sapo ta shihte pas kaq vitesh të larguar e të humbur në brigjet arbërore, ku anija e kishte çuar për një natë të vetme, do ta falte. Do të vendoste kokën në kraharorin atëror e do ta puthte me dashurinë e një bije, që ai e kishte dashur shumë.
I tha princit, Tanushit të Topiajve.
- Nisemi. Të bëhemi gati. Mua më ka marrë malli për atë dhe për njerëzit e mi, që lashë atje, kur u nisa pesëmbëdhjetë vjet më parë. Por edhe ti duhet ta takosh, të njihesh me gjyshin e dy fëmijëve, që kemi sjellë në jetë të dy bashkë .
Tanushi nuk ia prishi Henrietës. Kujtoi atë mbrëmje, kur erdhi në kështjellën e tij dhe pastaj vendimin e saj për t’i qëndruar përgjithmonë pranë edhe pse ishte nisur në udhën e një dasme tjetër, e cila e priste në jug. Në mëngjes oshtinë boritë. Në sallë, princi dhe princesha, pritën edhe një herë të dërguarit e mbretit, ku pranuan ftesën.
Pas kësaj, menjëherë filluan përgatitjet. Lekë Shkoza, plaku që ishte edhe mjeshtri i detit në kështjellë, u tha se, për dy javë, nuk do të kishte asnjë stuhi, masa e madhe e ujit do të ishte i qetë si vaj. Princi i Topiave planifikoi që, në fund të kësaj periudhe, të ishte në bregun përtej, në krah të Henrietës. Kjo vendosi që të mos merrte me vete djemtë, Karl e Gjergj, por shoqëruesen e saj nga vajzëria, kur ishte adoleshente në pallatin mbretëror, Myriel de Bërzherak, e cila vazhdonte ta bënte edhe në kështjellë detyrën e kujdestares. Për familjen do të kujdesej vëllai më i vogël i Tanushit, Andrea.
Në mëngjesin e së mërkurës së dytë të shtatorit të vitit 1345, anija që shoqëronte princin Tanush dhe princeshën Henrieta, së bashku me një grusht njerëzish nga të kështjellës së Durrësit, doli në det të hapur. Në breg i përcollën qytetarë e princër arbërorë, si dhe dy fëmijët, Karl dhe Gjergj. Këta të fundit kishin marrë premtimin nga prindërit, që ishin vënë në udhë, se kur të rriteshin edhe pak, do të mund që të vazhdonin studimet tek gjyshi, atje në Napoli.
Tri ditë u end anija në Adriatik dhe në mbrëmje zbritën në një port të vogël të Pulias. Fransua Nuar, komandanti i gardës së mbretit, që kishte ardhur për t’i marrë, i priti me shumë nderime ushtarake dhe një paradë të vogël, për nder të miqve të sapoardhur. Ai i njoftoi se, mbreti Robert Anzhu, u dërgonte fjalë, se i kishte falur dhe se për nder të tyre në Napoli, po përgatiteshin festimet e pritjes së princit arbëror dhe vajzës së tij Henrietë.
Të gjithë u gëzuan. Veçanërisht Tanushi, që do të njihte vjehrrin, të cilin këtej e tutje do ta kishte edhe një aleat të fuqishëm për të mbajtur pushtetin e tij. Henrieta mendonte takimin me babanë pas kaq vitesh. Mllefi i tij ishte shuar dhe ndoshta tashmë, me siguri, që do të kishte mall, jo vetëm të shihte atë, por edhe Karlin e vogël, që mbante si kujtim emrin e gjyshit Sharl. Pas kësaj vizite, do ta sillte në Napoli. Ia kishte premtuar të birit.
U nisën që atë mesnatë dhe mëngjesi i zuri në rrugë. Çifti princëror, Tanush dhe Henrietë, ishin sistemuar në një karrocë nga të oborrit, me të cilën herë pas here udhëtonte edhe mbreti. Këtë ua tha Fransua Nuar, që ishte shumë i dashur me të sapoardhurit. Në mesditë qëndruan në një han ku ndërruan kuajt rezervë dhe u drekuan e u qetësuan për më shumë se një orë. Në mesnatën tjetër kishin bërë mesin e rrugës dhe u duhej edhe aq, që të mbërrinin në pallatin mbretëror. E gjithë dërgesa nxitonte dhe karroca princërore, nuk pushoi deri në mëngjes. Henrieta dremiste e shihte ëndrra me festa në pallat, ku njerëzit kishin dalë që të gjithë në rrugë e i hidhnin lule pambarim asaj dhe Tanush Topisë, që kishte një trup e shtat si selvi, me një bukuri mashkullore. Ai mund të bënte për vete çdo vajzë, që ishte sado pak e kujdesshme për t’i hedhur një vështrim princit që vinte nga Arbëria. Princesha e dinte mirë këtë veti të njeriut që kishte në krah, për të cilin kishte vendosur menjëherë brenda një nate, sapo e pa në kështjellën e tij.
Në Napoli hynë pak çaste përpara se të mbërrinte mbrëmja. Ndjeheshin të lodhur nga rruga e gjatë me det e pastaj mes-përmes Italisë. Në shesh ishin mbledhur shumë njerëz. Trompat e trompetat jehuan në të gjithë qytetin, që në pjesët e shumta të tij, dukej si i përhumbur. Mbreti nuk doli jashtë në shesh, por i priti brenda në pallat. I futën në një sallë të madhe, ku shkëlqente mermeri i shtruar dhe statujat e vendosura anash saj, dukeshin si njerëz të gjallë, që kishin ndalur frymën në një çast. Henrieta u gjunjëzua përpara të atit mbret e kërkoi që t’i puthte dorën, duke i thënë :
- Me fal o at. Tek Topiajt vajta vetëm për një natë. Ishte furtunë e deti ngriti stuhi, ku dallgët godisnin fort dhe anija jone disa herë mrekullisht i shpëtoi fundosjes. Njerëzit e këtij njeriu na ofruan ndihmë, mikpritje dhe bujari prej arbërori. Unë i fala zemrën. Ajo, si një zog i lirë, shkoi e trokiti tek e tija. Së bashku me princin Tanush sollëm në jetë dy fëmijë. Dy djem si pëllumba paqeje. Një prej tyre, i pari Charli, rikujton babanë tënd dhe gjyshin tim të vdekur. Shpresoj se do ti shkollosh këtu e të gëzohesh me ta, që rriten dita ditës si lisa.
Robert Anzhu, që qëndronte i heshtur para një altari të florinjtë, e ngriti, por pa i thënë asnjë gjysmë fjale. Nga pas, shefi i gardës, Fransua Nuar, i belbëzoi asaj, se organizimi i ceremonisë së faljes, është lënë për nesër, përpara se të jepet edhe dreka zyrtare, ku do të ishin të ftuar princër e mbretër të trojeve përreth. Njerka rrinte në krah si një statujë mermeri. Nën sytë e zmadhuar dhe hundës së kërrusur, buzët mbanin brenda një lloj ngërdheshje, që ngjasonte si një nënqeshje e lehtë me ironi. Ajo, asnjëherë nuk e kishte dashur Henrietën, pasi vajza kishte ardhur në jetë nga një lidhje jashtëmartesore e mbretit, kur ishte ende princ, ndërsa qeveriste i ati i tij. Nënën e vërtetë vajza nuk e njohu asnjëherë, pasi ajo gjeti vdekjen krejt pa pritur, në momentin që e kishte sjellë në jetë. Henrieta ishte rritur nën dashurinë e gjyshërve, mbret e mbretëreshë në pallat, prindër të Robertit dhe nga dadot.
Me Tanushin, mbreti Anzhu shkëmbeu vetëm një përkulje të lehtë koke, si për t’i urdhëruar mirëseardhjen në trojet e tij, por pa ia shtrirë dorën. Pas kësaj, të sapoardhurit dolën nga salla nën tinguj trompash , që lajmëronin fundin e takimit të parë. Oborrtarët qëndruan aty pa lëvizur, si një masë pa formë. Përsëri Fransua Nuar i shoqëroi për në një sallë tjetër, nëpërmjet një dere si të larë në flori. I priste një tryezë e shtruar gati për gosti. Aty prisnin edhe të tjerët, që shoqëronin princërit e ardhur nga Arbëria. Bëheshin a s’bëheshin dhjetë persona ,që shërbenin si shoqërues e kujdestarë dhuratash, të sjella në Napoli nga rruga e gjatë dhe tepër e lodhshme. Tjetër njeri nuk erdhi nga pallati në atë darkë. Në dyert e mëdha përreth kishte vetëm roje, që rrinin të palëvizur si hije.
Kjo ftohtësi nuk i pëlqeu princit, por Henrietës nuk i tha gjë. Princesha i kishte treguar për natyrën tepër të ashpër të mbretit Anzhuin. Por ai nuk kishte pse të qëndronte ftohtë edhe përpara një princi, që është tashmë dhëndër i tij dhe një aleat i fuqishëm në Adriatik.
Kuptoi se diçka fshihej pas kësaj pritje.
Në fund të darkës, të pasur në gjellë, Fransuaja u shfaq sërish. Dukej tepër gazmor, dhe tha:
- Kjo është një ngjarje, ky takim pas disa vitesh midis babait dhe vajzës nuse, përtej Adriatikut, do të mbahet mend gjatë në historinë e mbretërisë së Anzhuinëve. Do të gdhendet edhe në kronika.
Dy fraza të shkurtra ishin tepër lakonike për të kuptuar thelbin e së vërtetës. Të gjithë të sapoardhurit i kuptuan, si një festë madhështore, gati përrallore, e cila do të fillonte që në orët e para të mëngjesit të së nesërmes dhe do të gëzonte që të gjithë të ftuarit. Po ata në të vërtetë nuk e dinin se sapo kishin ngrënë që të gjithë darkën e fundit, aty në pallatin e mbretit të Napolit. Pas kësaj, në orët e para të mëngjesit, ku nata e zezë dhe e pa hënë vere, nuk do ti kishte lënë ende vend agimit dhe shkëlqimit të një ditë të re, do të fillonte masakra. Asnjë nuk do ti shpëtonte vdekjes së sigurt.
Fransuaja, me një grusht burrash nga të gardës së mbretit Robert, i therën në gjumë arbërorët. Anzhuini mezi e kishte pritur këtë rast për t’u hakmarrë ndaj së bijës, por edhe ndaj njerëzve, që e pritën në kështjellën e tyre atë natë me stuhi dhe që ishin bërë të afërt me të. Me sa duket, plani kishte ditë e muaj, që ishte gatuar në atë pallat të mermertë e të ftohtë si akulli, që nga momenti kur Napoli kishte humbur edhe ishujt e Moresë, nga një martesë që nuk u bë dot kurrë.
Kur dielli çeli syrin e zjarrtë mbi qytet, në pallat nuk kishte asnjë gjurmë gjaku. Punë e kryer. Trupat e tyre ishin zhdukur. Pak njerëz dinin për të.
Një natë tek Topiajt, Henrietës, vajzës së mbretit Robert të Napolit, e kthyer nga stuhia në det, iu kthye në një tragjedi të tmerrshme. Më kot Karli i vogël, javë me radhë priste prindërit e tij, duke përgjuar detin blu dhe horizontin që puthet me të përtej kaltërsisë. Principata mbajti zi për princin dhe princeshën e vrarë. Një armiqësi u krijua për mbretin e Anzhu-së.
Karl Topia tha:
- Po pse ky gjysh i shpifur më vrau prindërit e mi ? Ç’faj kishin bërë ata? Historia e tyre është vërtetë si në një legjendë.
Kur u bë zot i Durrësit dhe i krahinës përreth, në stemën e tij ai vazhdoi të mbante zambakët heraldikë, duke shtuar dhe luanin e stemës së hershme të Anzhuinëve. Topia, “Dominus Durrachio”

Kjo ngjarje është gdhendur në kronikat e kohës dhe lexohet edhe sot e kësaj dite…



Francë-Bordo, Nëntor 2010